Kuş Gözlemciliği

Bu metin, kuş gözlemciliğini anlatabilmek, yaygınlaştırabilmek ve kuş gözlemciliğine merak duyanların aklındaki sorulara bir cevap olabilmek umuduyla kaleme alındı. Sanılanın aksine kuş gözlemciliği için çok fazla ekipmana ihtiyaç yok. Başlangıç için, bir dürbün, not defteri ve rehber kitap yeterli.

Temel Ekipmanlar

Dürbün: Bir dürbünü kullanmadan önce dürbününüzün açıklığını gözleriniz arasındaki mesafeye göre ayarlamanız gerekiyor. Gözleme çıktığınızda öncelikle göz merceklerini, gözünüzün görüşünü dengelemek üzere ayrı ayrı ayarlamanız sizlere kolaylık sağlar. Bunun için, sağ merceği, elinizle kapatıp, yalnızca sol gözünüzle sol mercekten bakarak ortadaki netlik ayarı ile, biraz uzakta olan, belirgin bir nesneye odaklanabilirsiniz. Ardından aynı ayarlamaları sağ mercek içinde yapmanız; dürbünü görüşünüz için doğru biçimde ayarlamanıza olanak sağlar. Merceklerin kenarındaki işaretlere bakarak bu kurguyu, daha sonra çıkacağınız gözlemler için not edebilirsiniz; çünkü bu sizin gözünüze uygun olan kurgu.

Kuş gözlemcilerinin bir kısmı gözlük takıyor. Gözlük kullanan kuş gözlemciler için birçok dürbünde göz desteği denilen bölüm bulunuyor. Göz destekleri kauçuktan katlanabilir olan dürbünlerden seçmek size fayda sağlar. Kimi gözlemciler göz destekleri kullanıldığında görüş açısının kısmen daralmasından dolayı dürbünlerini kullanırken gözlüklerini çıkarmayı tercih edebilir. Bu durumlarda dürbünü kullanabilmek üzere gözlükleri takmak ya da çıkarmak için geçen anlık sürede kuşları gözden kaybetmek olası. Mümkünse, dirseklerinizi, çömelmişseniz dizlerinizi göğsünüze yakın tutarak, önünüzde dayanak alabileceğiniz herhangi bir şey varsa dirseklerinizi buraya koyarak ya da dürbünü sağlam bir yüzeye yerleştirmek dürbün için destek sağlar. Bu sayede dürbününüzün titremesi bir ölçüde azalır. Bir kuşa bakmaya çalışırken, dürbün ile bakmadan önce, yakınındaki belirgin noktalara çıplak gözle bakmanız sizin yararınıza olur. Dürbün ile kuşları görebilmek, gözlem yaptıkça gelişir. Tecrübeli gözlemcilerden bu konuda yardım isteyebilirsiniz.

Rehber kitap: Kuşları en iyi doğrudan kendi gözlerimizle öğrenebiliriz. Ancak öğrenmenizi kolaylaştırmak için bir rehber kitap, size kolaylık sağlar. Rehber kitaplar arazide gördüğümüz kuşları anlık olarak doğrulama fırsatı sunar. Özellikle tanımlamada birbiriyle karıştırabilecek türler konusunda açıklayıcı bilgiler içeren bir rehber kitap, tüm kuş gözlemcileri için güzel bir referans kaynağı olabilir. Bunun yanında belli kuş grupları konusunda daha detaylı bilgilere sahip olmak isteyen kuş gözlemcileri istedikleri kuş gruplarına özel, daha detaylı rehber kitapları yabancı dillerde veya internet üzerinden bulabilir. Rehber kitaplar konusunda daha detaylı bilgi için Doğa Derneği’ne ya da yakınınızdaki bir kuş gözlem topluluğuna danışabilirsiniz.

Not defteri: Kuş gözlemciler arasında not defteri genellikle az tercih edilen bir gereç. Ancak, bir not defterinin gözlemler sırasında yanımızda bulunması kolaylık sağlar. Not defteri tutmanın birkaç nedeni var. Bunlar arasında gittiğimiz bölgeleri hatırlamak, gözlem gününü bize hatırlatacak detayları kaydetmek gibi nedenlerle birlikte gördüğümüz kuşları kaydetmek ve bu kayıtları hem kendi arşivimiz için saklamak hem de diğer gözlemcilerle paylaşmak yer alır. Bir gözlem sırasında not defterine öncelikle gözlem yeri, tarih, saat, katılımcılar gibi ayrıntıları yazılır. Ardından gözlem boyunca görülen türleri ve her bir türe ait sayılar not edilir. İlk kez gördüğümüz bir kuşu ya da duyduğumuz bir sesi yine defterimize detaylı bir şekilde yazabiliriz. Bu bize, hem öğrenme aşamasında yardımcı olur hem de tanımlayamadığımız kuşları diğer gözlemcilere anlatmada kolaylık sağlar. Gözlem sırasında kuşların çeşitli davranışlarına yönelik bilgiler edinilebiliyorsa (örneğin üreme davranışı, yuva malzemesi taşıması vb.) bunlar da not defterine kaydedilebilir.

eKuşBank: Dünyada bütün kuş gözlemciler için ortak bir veri tabanı olan eKuşBank’a, yaptığınız gözlemleri kaydederek kuş koruma çalışmalarına destek olabilirsiniz. Bilgisayarınız ile siteye gidebileceğiniz gibi, telefonunuza da uygulama olarak indirerek gözlem kayıtlarınızı doğrudan e-KuşBank veritabanına ekleyebilirsiniz.

Siteye gitmek için: ekusbank.org

Teleskop: Teleskop kullanımında dikkat edilecek konuların başında, teleskopun boyunun gözlemciye göre ayarlanması gelir. Birçok gezide gözlemcilerin teleskoptan eğilerek baktığını görebilirsiniz. Bu genelde teleskopların birçok kişiyle ortak kullanılmasından ve teleskopun boyunun en kısa boylu kişiye göre ayarlanmasından kaynaklanıyor. Teleskoptan eğilerek bakmak bel sağlığınız için tehlikeli olmakla beraber kuşları izlemede işinizi zorlaştırır. Teleskop kullanırken üçayaklardan (tripodlardan) ya da başka desteklerden yararlanabilirsiniz. Yoksa göreceğiniz görüntü titreşimli olabilir.

Özellikle küçük ama hareketli kuşlar söz konusu ise dürbünden teleskopa geçerken çabuk olmanız, gözleminizi kolaylaştırır. Görme süreniz çok kısa olabileceğinden ilk başta dürbün kullanabilirsiniz. Teleskopu daha hızlı kullanabilmek için üçayağa monte edilmiş olarak taşıyabilirsiniz. Bu sırada üçayağı ya omzunuzda dengeleyip tutun ya da orta kolonunun uçlarından birine takılı kayış vasıtasıyla omzunuza asın. Üçayağı omzunuza astığınızda teleskopun vücudunuzun önünde bulunmasını sağlayın. Bu şekilde, teleskopa istenilmeyen darbelerin ve hasarların gelmesini önlemiş olursunuz. Üçayağa monte edilmiş teleskopla sistemli taramalar yapmak en çok tercih edilen teleskop kullanma yöntemidir. Taramayı yaparken mercekteki görüntüyü bir teleskop genişliği kadar yana kaydırmak civardaki bütün kuşların görülmesini sağlamak için ideal bir yöntem. Gözlem esnasında bakacağınız kuşun yerini arazideki detayları göz önünde bulundurarak iyice belirleyin. Bir elinizi odak ayarını yapmak için kullanabilirsiniz.

Giyim: Birçok doğa sporu gibi kuş gözlemciliğini de zevkle ve rahatlıkla yapabilmenin şartlarından biri doğru zamanda doğru giysileri giymek. Üşümek ya da çok ısınmak sizi rahatsız edeceğinden dikkatinizi kuşlara vermenizi engelleyebilir. Bunun yanında giysilerinizin renkleri siz kuşları görmeden onların sizi fark etmesine neden olabilir. Arazi çalışmalarında, uygun giyinmek çok önemli. Peki bir giysiden ne bekleriz?

Sıcak tutmalı,

Hafif olmalı,

Kolay nemlenmemeli,

Islanınca kolay kurumalı,

Ter buharını dışarı verebilmeli,

Su ve rüzgarı geçirmemeli (dış giysiler).

Uygun giyinme için dikkat edilecek başka bir nokta da giysilerin ana maddelerinin özellikleri. Kıyafet seçiminde olabildiğince sentetik kumaşlar (polar vb.) ve yünlü giysiler tercih edilmeli. Kış aylarında pantolon olarak kadife gibi kalın kumaşlar seçilebilir. Özellikle soğuk ve yağışlı hava şartlarında kot pantolonlar tercih edilmemeli. Sıcak günlerdeyse ince ve rahat kumaşlar tercih edilmesi, size rahatlık sağlar.

İnsanda baş ve boyun bölgesi en çok ısının kaybedildiği bölgelerdir. Bundan dolayı kış aylarında bere ve atkı kullanmak önemli. Ayaklarımızı sıcak ve kuru tutmak hem hasta olmamızı engeller hem de gezi boyunca keyfimizi artırır. Gezilerde uzun ve terletmeyecek çoraplar tercih edilmeli, mümkünse yanımızda yedek çorap bulundurmalıyız. Benzer şekilde sıcak yaz günlerinde de yine vücudumuzun bu bölgelerini korumamız gerekir. Ayakkabı seçimi kuşçular için giyinmede en önemli konuların başında gelir. Arazinin eğimi arttıkça sert tabanlı ayakkabılar kullanmak rahatlığı ve güvenliği artıracaktır. Aşağıdaki özellikleri taşıyan bir ayakkabı arazi çalışmaları sırasında tercih edilebilir.

Bilekli olması, ayak sağlığınız için önemli. Bu sayede ayak burkulmalarının önüne geçilebilir.

Su geçirmemesi, ayaklarınızı korumak için kolaylık sağlar.

Bağcıkları sağlam ve düğüm tutabilir olması hareket kolaylığı sunar.

Parmaklarınız ayakkabınızın içerisinde rahat hareket edebilmelidir.

Çanta: Kuş gözlemcilerin en önemli malzemelerinden biri de çanta. Gezilerde yanımızda bulundurduğumuz ağırlıkları sırtta taşımak en rahat ve sağlıklı yol. Omuz kolonları yükün bir kısmını taşıyan ve çantamızın dengesini sağlayan kısımdır. Asıl yükü bel kolonu sayesinde belimizle taşırız. Çantalarımız suya dirençli ve sağlam kumaşlardan yapılmış olması, eşyalarımızı korumamıza yardımcı olur.

Davranış: Kuş gözlem sırasında nasıl davranmalıyız, nelere dikkat etmeliyiz? Bu sorunun cevabını aslında ikiye ayırabiliriz. Kuşları ve doğadaki diğer varlıkları rahatsız etmemek için yapılmaması gerekenler ve kuşları en iyi şekilde gözlemleyebilmek için yapılması gerekenler. 

Kuş gözlemcisi;

Her şeyden önce kuşların yaşam hakkına saygı gösterir,

Önemli Kuş Alanları’nın (ÖKA) ve habitatlarının korunmasına yardımcı olur,

Kuşları strese sokacak ve tehlikeye atacak tüm etkinliklerden kaçınır,

Kuşları kendine çekecek yöntemleri kullanmaz (ses, kaset vb.),

Üreme kolonilerinden, toplu geceleme alanları gibi hassas alanlardan uzak durup, diğer gözlemcilerin de bu alanlara girmemesi için uyarıda bulunur,

Nadir ve nesli tehlike altındaki kuşların üreme yerlerini bulduğunda bu özel bilgiyi duyurmayıp, bu konudaki tedbirleri aldıktan sonra ilgili kişi ve kurumları bilgilendirir,

Doğal yaşam örtüsüne zarar vermemek için yollardan ve patikalardan olabildiğince ayrılmaz,

Diğer canlılara rahatsızlık vermez, onlara saygı göstermeyi ilke edinir (doğadan bir şey toplamamak gibi),

Grupça yapılan gözlemlerde diğer kuş gözlemcilerin haklarına saygı gösterir,

Grupça yapılan gözlemlerde sessizlik ilkesini bozmaz ve doğadaki varlıkları olabildiğince az rahatsız eder. Rahatsızlık veren diğer gözlemcileri uyarır ve kuş gözlem prensipleri hakkında bilgi verir.

Yeni kuş gözlemcilerle bilgilerini paylaşır, iyiliğe dayalı ilişkileri çoğaltarak gözlem yapmaya çalışır.

Konuşma: Arazide olabildiğince sessiz olun; bu hem dikkatinizi kuşlara vermenizi sağlar hem de bu sayede kuşları rahatsız etmemiş olursunuz.

Kuşlara yaklaşma: Kuşlara doğru ilerlerken dikkatli olun ve ani hareketlerden kaçının. Doğadaki hiçbir canlı türüne gereğinden fazla yaklaşmayın. Bu onları korkutur ve strese girerek yaşam alanlarını terk etmelerine neden olur. Kuşlar tarafından kolayca görülebilecek bir yerdeyseniz ani hareketler yapmaktan kaçının; yürürken aniden durmayın. Bu kuşların ürkmesine neden olabilir.

Yaşam alanları: Bulunduğunuz bölgede olabildiğince değişik/farklı yaşam alanını ziyaret edin. Kuş gözlem sırasında yürüdüğünüz yolun yakınlarından bir dere ya da ırmak geçiyorsa mutlaka bakın. Dere kenarı gibi yaşam alanlarında daha farklı türler olabileceğini unutmayın. Bahçelik alanlar, tarım alanları, kavaklıklar, çalılıklar gibi farklı habitatlar farklı türlere yaşam olanağı sunar. Bir gözlemde ne kadar faklı yaşam alanı ziyaret ederseniz o kadar farklı kuş türü görebilirsiniz.

Işık: Rotanızı belirlerken ışığın yönüne dikkat edin. Işık durumu özellikle sulak alanlarda yapılacak gezilerde çok önemlidir. Ters ışıkta yapılacak gözlemlerde su yüzeyindeki kuşların sadece siluetlerini görebilirsiniz.

Duyularımızı kullanmak: Duyularımızı ne kadar iyi kullanıyoruz? Etrafımızın ne kadar farkındayız? Bilmediğimiz bir ortama girdiğimizde nelere dikkat ediyoruz ve algılarımızı ne kadar açıyoruz? Elbette kuş gözlem için tüm duyularımıza ihtiyacımız yok. Ama bu duyulardan ikisini (görmek ve duymak) gözlemlerimiz sırasında daha yoğun kullanmamız gerekiyor.

Gözlerimizi kullanmak: Yürüyüşler sırasında yeni başlayan kuş gözlemcilerin genel olarak yere ve ileri bakma eğilimleri olur. Bunun aksine yürürken devamlı etrafı kontrol etmek ve bastığımız noktadan çok çevrimizi kontrol etmek önemlidir. Bulunduğunuz yaşam alanının özelliğine göre gözlerinizin kullanımı da değişiyor. Ağaçlık bir alanda daha çok ağaç dalları arasındaki hareketleri kontrol ederken, açık alanlarda devamlı gökyüzünü ve ufku taramak bölgedeki kuşları görebilme fırsatı sunar. Birçok kuşun üzerinizden sessizce geçtiğini unutmayın. Yırtıcı kuş türlerini devamlı gökyüzünü kontrol eden kuş gözlemciler fark edebilir. Düzenli olarak kuşların bulunabileceği yerleri kontrol etmek de göreceğiniz kuş sayısını artırır.

Kulaklarımızı kullanmak: Etrafınızdaki tüm kuşları dinleyip; duyduğunuz her kuşu sesinden tanımlamaya çalışabiliriz. Tanımadığınız kuş sesi varsa, not defterinize kaydedip; gözlem sırasında yanınızda olan kuşçularla tartışabilirsiniz veya uygulamalar üzerinden dinlemeler yaparak hangi tür olduğuna dair fikir edinebilirsiniz. Kuş seslerini her yerde duyabilirsiniz. Okula, işe giderken kuş seslerine dikkat edin. Sesleri öğrenmek yavaş başlar ama sonra sesler arasındaki farklılıkları duyumsamaya başlarsınız. Bu konuda gösterilecek ilk gayret önemli.

Kuşlar ve davranışları: Özellikle hangi yaşam alanlarında hangi kuşların bulunduğunu bilmek ve öğrenmek bakış açımızı değiştirir. Artık gözlerimiz bataklık yerlerde bitki örtüsünün alt kısımlarında yürüyen ya da beslenen yelveleri arar, kulaklarımız makilik bölgelerde ötleğenlerin hareketlerini ve iletişim seslerini dinler. Ağaçlık bir alanda ağaçların gövdelerinde tırmaşıkkuşları ve sıvacıları, tarım alanlarında boğmaklı toygarların ötmelerini bekleriz. Bunların yanında gözlem tekniklerimiz göreceğimiz türlerle birlikte değişir. Ötleğenlerin çalıların içinden çıkmasını sabırla ve hareketsizce beklemek, baştankaraları takip etmek için bulundukları ağaçlardan biraz uzaklaşarak gözlem yapmak gibi. Zamanla geliştireceğiniz bu yöntemler farkındalığınızla ve dikkat derecenizle oldukça yakından ilişkili. Kuşların davranışlarına ve özelliklerine ne kadar çok dikkat ederseniz gelecek gözlemleriniz de o kadar kolaylaşır.

Pratik yapmak: İyi bir kuş gözlemcisi olmak için ne yaparsanız yapın düzenli olarak araziye çıkmadığınız sürece bu amacınıza ulaşmanız zor olur. Pratik yapmanın iki yolu var. Birincisi sadece düzenli olarak arazi gezilerine çıkmak, ikincisi de bu düzenli gezilerinizin çoğunu aynı bölgede yapmak. Her ikisi de kuş bilginizi artırır ama ikinci yöntem kendinizi geliştirmek için her zaman daha fazla tercih edilir. Belirli bir bölgede yıl boyu yapılan düzenli gözlem kuşlarla yaşam alanı ilişkilerini pekiştirir, kuşların hangi mevsimlerde görüldüğü konusunda size daha çok bilgi verir.

Eğer mümkünse bulunduğunuz bölgede kolayca ve düzenli gidebileceğiniz bir yer belirleyerek, gözleme başlayabilirsiniz. Haftada bir kere bu alanda yapacağınız gözlemlerinizi kaydedin (gözlem sayısı elbette artabilir). Düzenli gözlemlere devam ettiğiniz sürece her hafta biraz daha ilerlediğinizi fark eder ve mevsimler değiştikçe kuşlardaki değişikliklerin de farkına varırsınız. Düzenli gözlemlerle sesleri daha iyi tanıma ve aynı sesleri sürekli tekrar etme fırsatı bulursunuz. Ortamdaki kuş sesleri de bir anda değil yeni kuşlar geldikçe zamanla değişeceğinden sesleri de yavaş ama kararlı bir şekilde öğrenmenize yardımcı olur.

Sağlık ve güvenlik: Kuş gözlemcilerin arazide dikkat etmesi gereken konulardan birisi de sağlık ve güvenliktir. Bunun için de her şeyin başının tedbir olduğunu unutmamalıyız. Aşağıda dikkat edilmesi gereken birkaç madde gözleme yeni başlayan kuş gözlemciler için faydalı olabilir:

Gözlem sırasında yeterli ve dengeli beslenmeye dikkat edin. Gözlem gezilerinde su içmeyi ihmal etmeyin.

Eğer kamp yapacaksanız muhakkak ekipmanlarınızı kontrol edin.

Gözleriniz kuş ararken bir yandan da bastığınız yere dikkat edin.

Bataklık ve riskli olduğunu bildiğiniz alanlara tek başınıza gitmeyin.

Emin olmadığınız yerlerde sandal ya da botla göle kesinlikle açılmayın.

Aracınızla emin olmadığınız çamurlu alanların üzerinden geçmeyin.

Gözleme gittiğiniz zaman gittiğiniz alanda ihtiyacınız olabilecek özel telefon numaralarını yanınıza almayı unutmayın.

Dürbün alırken: Kuş gözlem amacıyla alınan dürbünde optik birtakım özellikler tercih edilebilir. Bunlar:

Az ışıkta iyi görüntü verebilmeli

Büyütme oranı yeterli olmalı

Görüş açısı yeterince geniş olmalı

Önerilen: 8×40 değerleri kuş gözlemde yeterli ve optimum. 8x dürbünler kuşları biraz daha küçük gösterseler de kuş gözlemciler tarafından daha çok tercih edilirler.

Kuş gözlemciliği hakkında detaylı bilgi almak için:

Şafak Arslan

0 507 346 09 14

[email protected]